जोगेश्वरी लेणी - मुंबई

मुंबई म्हणजे स्वप्नांचे शहर ! ह्या शहरात लोकं आपली स्वप्न पूर्ण करण्याच्या मागे पळत असतात. पण अश्या गजबजलेल्या शहरात इतिहासाची साक्ष देणारे अनेक प्राचीन पुरावे अस्तित्वात आहेत हे तुम्हाला माहिती आहे का ? मुंबईच्या मायानगरीत १५०० वर्ष जुना प्राचीन इतिहासाचा खजिना आजही अस्तित्वात आहे.

मी आज लिहीत आहे ते मुंबईतील एका प्राचीन लेण्याबद्दल ! मुंबई मध्ये मानवी वस्तीमधेच दगडात कोरलेली एक अद्भुत हिंदू लेणी आहे. जोगेश्वरीच्या मध्यभागी असलेल्या ह्या लेणीला पूर्वी आंबोली लेणी म्हणायचे कारण पूर्वी हे लेणे आंबोली गावाच्या हद्दीत आहे असा उल्लेख मुंबई गॅझेटियर मध्ये आहे . आता तिला जोगेश्वरी लेणी म्हणून ओळखतात.

ही लेणी पाहणे हा एक अद्भुत अनुभव का आहे ह्याचे कारण असे की गुहेच्या आजूबाजूला अत्यंत दाट अशी मानवी वस्ती आहे. लेण्यांच्या काही अंतरावरच गर्दी आणि दैनंदिन जीवन सुरु आहे, आणि तरीही त्यामधेच हे प्रचंड लेणे कोरले आहे.

अगदी दोन्ही बाजुंनी मानवी वस्ती आणि दगडांनी वेढलेल्या रस्त्याने आत जात असताना तुम्हाला सर्वप्रथम तुम्हाला एक छोटेसे दार आणि पायऱ्या उतरत लेणीत जावे लागते. आणि जसे तुम्ही पहिल्या द्वार मंडपात प्रवेश करता तेव्हा तुम्हाला त्या लेण्याच्या आकार केवढा आहे ह्याची काहीच कल्पना येत नाही. पण जसे द्वारमंडप ओलांडून तुम्ही मुख्यमंडपात जात तेव्हा त्याची भव्यता तुम्हाला विचार करायला लावते.

मग पुनःपुन्हा तोच प्रश्न तुमच्या मनात येतो की एवढा मोठा कठीण दगड खोदून कशी बरी ही लेणी कोरली असेल ? काटकोन त्रिकोणाचा अभ्यास त्यावेळच्या लोकांना कसा काय माहिती असेल ? तेव्हाच्या काळात चैन पुली , टॉवर क्रेन आणि अद्यावत उपकरणे नसताना पण एवढ्या उंचीचा सभामंडप कसा खोदून तयार केला असेल ? मग आपल्या मनात येतो तो त्या जागेचा इतिहास !

दर्शनी द्वारावर सुंदर कोरीव काम आहे

इतिहास :

लेण्याच्या सुरुवातीला एक माहिती फलक आहे. त्यामधील माहिती आणि आंतरजालावरील माहिती मी खाली देत आहे

ह्या लेण्या सहाव्या शतकात बांधल्या गेल्या आहेत (इ.स. ५२० ते इ.स. ५५०)
जोगेश्वरी लेणी ही एलिफन्टा (घारापुरी) आणि वेळूर येथील लेणी क्रमांक २९ जिचे नाव धुमार लेणी आहे त्यांच्याशी मिळतीजुळती आहे
या लेण्या महायान बौद्ध संस्थापकांच्या शेवटच्या टप्प्यातील आणि वैदिक धर्माच्या पुनर्स्थापनेतील आहेत.
सहाव्या शतकात जोगेश्वरी लेण्या बांधण्यापूर्वी, वाकाटक राजवंशाच्या काळात इ.स.पूर्व पहिल्या आणि दुसऱ्या शतकात बौद्ध मंदिरांची इमारत बांधली गेली होती. त्याच प्रदेशातील हिंदू समुदायाने बौद्ध बांधकामांपासून प्रेरणा घेतली आणि अशा प्रकारे जोेश्वरी मंदिर लेण्या अस्तित्वात आल्या. जोगेश्वरी लेणी ही बौद्ध आणि वैदिक धार्मिक लेण्यांचा एक सुंदर संगम आहे असे मानतात
वाकाटक राजा हरिषेण च्या मृत्यूनंतर, ज्याने अजिंठा लेण्यांमध्ये बरेच बांधकाम केले होते, अजिंठा येथील अनेक कारागीर त्यांचे कौशल्य इतरत्र वापरण्याच्या शोधात हा परिसर सोडून गेले. असे मानले जाते की काही जण पश्चिमेकडील आधुनिक मध्य प्रदेशातील हिंदू कलचुरी राज्यात गेले असतील आणि आज जोगेश्वरी लेण्या म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या गुहांवर काम करू लागले असतील.
इतिहासकार आणि विद्वान वॉल्टर स्पिंक यांच्या मते, जोगेश्वरी हे भारतातील सर्वात जुने प्रमुख गुहा मंदिर आहे आणि (एकूण लांबीच्या बाबतीत) "सर्वात मोठे" आहे
१९०९ मध्ये ब्रिटिश सरकारने भारतीय पुरातत्व सर्वेक्षण अंतर्गत या लेण्यांना वारसा स्थळ म्हणून घोषित केले. नंतर भारतीय पुरातत्व सर्वेक्षणाने ते राष्ट्रीय महत्त्वाचे स्मारक म्हणून घोषित केले.

जोगेश्वरी लेणी - माहिती फलक

लेण्यांची संरचना :

१. लेण्यांच्या प्रवेशद्वारावर पर्यटकांना मुख्य दालनात जाण्यासाठी पायऱ्या आहेत. (पश्चिम बाजू)

पश्चिमेकडील प्रवेशिका

२. मग आपणास एक द्वारमंडप दिसतो त्याला एक दरवाजा आहे आणि त्या द्वारमंडपावर पुसट होत चाललेल्या मुर्त्या आहेत. मुर्त्यांची आकार समजण्या पलीकडे गेला आहे

पश्चिमेकडील प्रवेशद्वार - ह्यांनंतर द्वारमंडप येतो

३. मुख्य मंडप : येथे पाय ठेवल्यावर आपणास लेण्याची भव्यता दिसते . हा २० स्तंभांवर आधारित विशाल सभामंडप आहे . या मंडपाच्या मध्यभागी ‘सर्वतोभद्र’ गर्भगृह असून, एका उंच पीठावर मधोमध शिवलिंग असावे. सर्वतोभद्र हे हिंदू मंदिर वास्तुकलेचा एक प्रकार आहे, ज्यामध्ये गर्भगृहाच्या प्रत्येक बाजूला एक दरवाजा आहे. ही मंदिरे सामान्यतः सर्व बाजूंनी सममितीय असायची, आतील गर्भगृह एका खांबाने वेढलेले असते, ज्याचा वापर परिक्रमा करण्यासाठी केला जात असे. संस्कृतमधून, याचा अर्थ "सर्व बाजूंनी शुभ." सध्या मध्यवर्ती गाभारा जोगेश्वरी देवीला समर्पित आहे. गुहेत जोगेश्वरी (कुलदेवी) देवींच्या पावलांचे ठसे देखील आहेत. जोगेश्वरी देवीवरून ह्या परिसराला जोगेश्वरी नाव पडले आहे.

जोगेश्वरी देवीचे मंदिर

४. मुख्य मंडपाच्या बाजूलाच व्हरांडा आहे जो विस्तीर्ण आणि स्वच्छ आहे. त्याच्या बाजूलाच अनेक रिकामी खोल्या आहेत. खडकांची झीज मोठ्या प्रमाणात होत असल्यामुळे त्यांची अवस्था खराब झालेली आहे. लेण्यात सहाव्या शतकातील संस्कृत भाषेतील एक भग्न शिलालेख आहे. (आमच्या नजरेतून सुटून गेला आहे ) .त्यातील एका लेण्यात शिवलिंग आहे. आणि बाजूला हनुमान आणि दत्तगुरु मंदिर देखील आहे.

५. मुख्यमंडपातून बाहेर आल्यावर तुम्हाला ह्या लेण्याच्या प्राचीन असल्याचे पुरावे देणाऱ्या मूर्ती दिसतात.

दर्शनी द्वारावर सुंदर कोरीव काम आहे. मध्यभागी लकुलीश त्याच्या कुशिका, गर्ग, मित्र आणि कौरुष्य या चार शिष्यांसह दर्शविले आहेत. लिंग पुराणात वर्णन केलेल्या परंपरेनुसार, लकुलीश हा शिवाचा २८वा आणि शेवटचा अवतार आणि योग पद्धतीचा प्रवर्तक मानला जातो.या परंपरेत लकुलिशाचे चार शिष्य होते: कौरुष्य, गर्गा, मित्र आणि कुशिका. स्कंद पुराणातील अवंती विभागात वर्णन केलेल्या दुसऱ्या परंपरेनुसार, लकुलीश आणि त्याच्या चार शिष्यांनी महाकालवन येथे एक लिंग स्थापित केले, जे त्या वेळी कायावरोहनेश्वर म्हणून ओळखले जात असे.
त्यांच्या डाव्या बाजूला ‘कल्याणसुंदर मूर्ती’, तर उजवीकडे शिवपार्वती ‘सारीपाट’ खेळताना दर्शविलेले आहेत. कल्याणसुंदर मूर्ती म्हणजे शिव-पार्वतीच्या विवाहाचे (कल्याण) दर्शवणारी मूर्ती, जिथे शिव आणि पार्वती एकत्र उभे असतात, आणि ब्रह्मा विवाह सोहळा (कल्याण) पार पाडताना दाखवले जातात.
दोन्ही बाजूंना द्वारपाल (प्रतीहार) कोरलेले आपणास दिसतात .

द्वारपाल (प्रतीहार) आणि त्यांचे सेवक

मध्यभागी लकुलीश त्याच्या कुशिका, गर्ग, मित्र आणि कौरुष्य

कल्याणसुंदर मूर्ती म्हणजे शिव-पार्वतीच्या विवाहाचे (कल्याण) दर्शवणारी मूर्ती, जिथे शिव आणि पार्वती एकत्र उभे असतात, आणि ब्रह्मा विवाह सोहळा (कल्याण) पार पाडताना दाखवले जातात.

उजवीकडे शिवपार्वती ‘सारीपाट’ खेळताना - इथे तुम्हाला शंकर पार्वती नंदी गणपती दिसतील

६. नंतर एक मोठे अंगण आहे जे चारी बाजूने भिंतींनी वेढलेले आहे . तिथून पुढे पश्चिमेकडील मंडप आहे आणि तिथे एक शेंदूर लावालेली गणेशाची मूर्ती आहे. आणि पूर्व प्रवेशद्वाराकडे जाणाऱ्या सुंदर कोरीव पायऱ्या आहेत.

अंगणात उभे राहून दिसणारी दुमजली लेणी

७. पूर्वेकडील प्रवेशद्वाराच्या दर्शनी भागावर ‘रावणानुग्रह मूर्ती’ आहे. येथे सप्तमातृकांच्या प्रतिमांचे अवशेष पाहायला मिळतात. (वाचल्यावर कळले कि हे ही आमच्या नजरेतून सुटून गेला आहे. बहुदा परत जावे लागेल शोधायला ! )

गणपती बाप्पा मोरया !

पाऊल ट्रेकर्स

पूर्व प्रवेशद्वाराकडे जाणाऱ्या सुंदर कोरीव पायऱ्या

काही तथ्ये :

जोगेश्वरी गुहांमध्ये येथील सुंदर कोरीवकाम इतिहास आणि स्थापत्यकलेमध्ये रस असलेल्या सर्वांसाठी पाहण्यासारखे आहे. या गुहेतून चालत गेल्यावरच या गुहेतील प्रचंड उत्खननाचे निरीक्षण करता येते. पूर्वेकडील प्रवेशद्वारापासून पश्चिमेकडील प्रवेशद्वारापर्यंत, अंगणासह अंतर २५० फूट सरळ रेषेत आहे जे वेरूळ येथील कैलास वगळता इतर कोणत्याही ज्ञात हिंदू लेण्यापेक्षा पेक्षा जास्त आहे.

भारतातील संरक्षित स्मारकांमध्ये सामान्यतः १०० मीटरचा बहिष्कार क्षेत्र असतो, ज्यामुळे या संरचनेवर कोणतेही अतिक्रमण होऊ शकत नाही. वर्षानुवर्षे दुर्लक्ष व मानवी वस्तीचे अतिक्रमण यांमुळे या लेण्याची बरीच पडझड झालेली दिसते. तथापि, आज या लेण्यांचे वास्तव वैभवशाली नाही. शहरी अतिक्रमणांनी वेढलेले हे ठिकाणआपणास थोडेफार अस्वच्छ वाटते.

गुहा सामान्यतः त्यांच्या गूढ रचनेमुळे भीतीदायक वाटतात पण ह्या लेण्यात खूप शांतता आहे . इथे अनके वेळा शाळकरी किंवा महाविद्यालयीन मुले अभ्यास करताना देखील दिसतात